Aşağıda giriş bölümü metin olarak eklenen, tamamı pdf formatında sunulan bu makale, Burhanettin Duran ve Nuh Yılmaz tarafından yazılmış,  SETA Yayınları tarafından yayınlanan Türk Dış Politikası Yıllığı 2011 kitabı için kaleme alınmıştır. Atıfta bulunmak için makelenin künyesi şöyledir:

Burhanettin Duran ve Nuh Yılmaz, “Ortadoğu’da Modellerin Rekabeti: Arap Baharı’ndan Sonra Yeni Güç Dengeleri” Türk Dış Politikası Yıllığı 2011  Der. B. Duran, K. İnat ve A.R. Usul, SETA Yayınları XIV, I. Baskı : Kasım 2012, ANKARA. Sayfa: 15-86.

 

Makalenin tamamına ulaşmak aşağıdaki linke tıklayınız.

Giriş:

Arap Baharı’nın başladığı Tunus ve ardından devam ettiği Mısır’da otoriter yönetimlerin devrilerek demokratikleşme sürecine girilmesi “üçüncü demokratikleşme dalgasının” nihayet Ortadoğu ve Kuzey Afrika başkentlerini de vurduğunu düşündürmüştür.[i] Libya’da M. Kaddafi yönetiminin ancak uluslararası müdahale ile değiştirilebilmesi, Bahreyn’de protestoların kanlı bir şekilde bastırılması, Yemen’de Salih’in cumhurbaşkanlığını bırakması karşılığında geçiş döneminin yardımcısının ve eski rejimin unsurları tarafından yönetiliyor olması, Suriye’de iç savaşın yaşanıyor olması otoriter yönetimlerden demokrasiye geçiş sürecinin düzçizgisel olmadığını ve “domino etkisi teorisi” ile açıklanamayacağını göstermektedir.[ii]Arap Baharının neden “domino etkisi” üretmediği sorusu önümüzdeki yıllarda da araştırmacıların cevap aradığı sorulardan birisi olacaktır. Bu soruya verilen muhtelif cevaplar protestocular gibi otoriter liderlerin de isyanlarla nasıl başa çıkabileceğini öğrendiğinden,[iii] Tunus ve Mısır’dakinin aksine diğer ülkelerde orduların isyanlara katılmadığına,[iv] Neo-Memluk Baasçı yapıların siyasi meşruiyetinin Körfez Monarşilerinin meşruiyetinden farklı olduğundan,[v] Körfez Monarşilerinin çeşitli ekonomik tedbirleri başarılı bir şekilde uyguladığına,[vi] mezhepçiliğin siyasi araç olarak kullanılmasının tek bir isyancı cephe oluşmasını engellediğine[vii] kadar bir çok açıklamayı içermektedir.

Tüm bunların yanı sıra, bölgede yaşananlar, geleneksel ittifakların bozulduğunu, değişen dengeler üzerinden bölgede yeni bir düzenin kurulmakta olduğunu net bir şekilde gözler önüne sermektedir. Arap Baharının getirdiği değişim dalgası Ortadoğu bölgesel sisteminin sorunlarının ve konularının aslında hem ne kadar uluslararasılaştığını hem de ne kadar birbiriyle etkileşime açık olduğunu göstermiştir. 2001 Afganistan ve 2003 Irak’ın işgali ile başlayan, İran’ın bölgedeki iki önemli rakibini, Taliban ve Saddam Hüseyin’i iktidardan uzaklaştırarak İran’ın yükselişine yol açan süreç ile ortaya çıkan, Ürdün Kralı Abdullah’ın 2004 yılında “Şii Hilali” tanımlaması ile popülerleşen gelişmeler Körfez’i Akdeniz’e bağlarken Tunus ve Mısır devrimleri de Kuzey Afrika’yı hem Akdeniz’e ve hem de Körfez’e bağlamıştır.[viii] Yine 11 Eylül 2001’den sonra Türkiye ve İran gibi Arap olmayan unsurların Ortadoğu siyasetinde etkili aktörler olarak öne çıkması Arap devrimleri ile moral açıdan toparlanan Arap halklarının hareketlenmesi ile yeniden dengelenmeye doğru yönelmiştir.

Bu makalenin amacı Arap baharı ile birlikte Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da değişen güç dengelerini bu bölgenin dört önemli ülkesinin (İran, Suudi Arabistan, Türkiye ve Mısır) temsil ettiği modeller üzerinden, bölgede etkili İsrail ve ABD’nin bölge siyasetlerini de göz önüne alarak okumaktır. Ana vurgu, Arap Baharı’nın ardından tebellür eden bölgesel güçlerin temsil ettiği modellerin kendi aralarındaki güç mücadelesine nasıl etki ettiğine ve bölgede oluşan yeni stratejik dizilim ve buna bağlı güvenlik mimarisine nasıl bir katkı sağladığına yapılacaktır. Bu nedenle, cevaplandırılması gereken soru bölgedeki halkların hangi modelleri takip edeceği değildir. Asıl soru hangi bölgesel güçlerin hangi model iddialarıyla ve hangi yumuşak/sert güç enstrümanlarıyla bölgesel güç rekabetine katılacağıdır. Ayrıca bu bağlamda, Arap Baharı sonrası sahip olabileceği potansiyel gücü ile Mısır özelinde Arap uyanışının geleceğine yönelik olası yeni bir siyasetin (bir modelin) parametrelerini de tartışmak amaçlanmıştır.

Makalenin ana argümanı bu bölgenin geleceğinin Türkiye, İran ve Suudi Arabistan’ın temsil ettiği üç model ülkenin hem birbirleriyle hem de İsrail (bölgesel öteki) ve ABD’yle (global öteki) ilişkilerinin ortaya çıkaracağı etkileşim ve denklemlerle belirleneceğidir. Aslında bu üç model bölgedeki düzen konusunda birbiriyle yarışan farklı üç siyaset tarzına dayanmaktadır. İran modeli, kendisini ABD, İsrail, emperyalizm ve  Batı karşıtlığı temelinde kurmakta, bölgesel sorunlardaki pozisyonunu böyle meşrulaştırmaktadır. Bu temelde bölgedeki kendi aleyhine statükonun radikal değişimini hedeflerken, lehine gelişebilecek durumlarda da pragmatik politikalar sergilemektedir. İran modeli bu strateji çerçevesinde teo-politik[ix] bir siyasetle meşruiyet sorununu çözmeye çalışırken, mezhepçi (Şiici) ve kutuplaştırıcı bir mahiyet arzetmektedir. Buna karşılık Suudi Arabistan kendi bölgesel vizyonunu Sünnilik ve İslam’ın muhafazası (Hadımül Haremeyn) üzerinden meşrulaştırmakta, statüko yanlısı, reform karşıtı otoriter bir modele işaret etmekte ve yine teo-politik bir yönelimle mezhepçi (Sünnici) bir karakter ve kutuplaştırıcı bir siyaset sergilemektedir. Bu tarz siyasetle her iki ülke de bölge siyasetini güvensizleştirmekte ve çatışma potansiyelleri temelinde ABD ve Rusya gibi bölge dışı aktörlerin bölgesel düzene müdahalesini kolaylaştırmakta, dahası teşvik etmektedir. Suudi Arabistan’daki Vahhabi rejimi daha radikal bir Selefilikten (sağ) muhalefet görürken İran rejimi daha ılımlı ve liberal (sol) bir muhalefetle karşı karşıyadır. Bu durum bir yandan İran modernleşmesinin 20. Yüzyılın başından bugüne yaşadığı dönüşüme ve siyasal kültüründeki demokratik ve liberal geleneğe işaret ederken diğer yandan Suudi Arabistan’ın stratejik çıkarlarını ABD ile tanımlarken dönüşmeyen otoriter siyasal kültür geleneğini göstermektedir.[x]

Bu iki modelin yanı sıra son on yılda Türkiye’nin ekonomik kalkınma ve dış politika performansının yükselmesi ile birlikte popülerleşen Türkiye modeli ise ekonomik entegrasyon ve diplomatik uzlaşma ile bölgesel sorunları çözmeye çalışan, statükoyu bozmayı değil tedricen dönüştürmeyi hedeflemektedir. Bölgede kutuplaşmayı ve mezhepçiliği öne çıkaran teo-politik bir çizgi yerine siyasal teolojisini çoğulculuk üzerine kuran bir siyaset tarzını tercih etmektedir. Bu model demokratikleşme ve istikrar arasında hassas bir denge oluşturarak bölgesel düzenin, bölgenin kendi tarihsel ve toplumsal dinamikleri temelinde yeniden kurulabileceğine inanmaktadır.

Henüz nereye gideceği konusunda şüphelerin olduğu Arap Dünyası’nın lideri olma potansiyelini taşıyan Mısır’ın şekillendireceği tecrübe/model ise yeni oluşan bölgesel düzenin kritik bir unsurunu, dördüncü bir güç merkezi olarak Arap modelini tamamlayacaktır. Tahrir devriminin Arap dünyasında isyanların yaygınlaşmasındaki hızlandırıcı etkisi Mısır’ın henüz süreç tamamlanmadan bile ne kadar etkili olabileceğini göstermektedir.[xi] Aynı şekilde Müslüman Kardeşlerin adayı olan Muhammed Mursi’nin Mısır’ın yeni cumhurbaşkanı seçilmesi de İslam dünyasında modernite, Batıyla yüzleşme ve demokrasi konularında yeni bir sentezleme tartışmasına başlatabilecek bir mahiyete sahip olabilir.[xii] Tahrir devrimini yorumlarken Fred Dallmayr Batı modernitesine İslam dünyasının üç devrimle cevap verdiğini vurgular: Kemalist seküler devrim, İran İslam devrimi ve Mısır demokratik devrimi. Tahrir devriminin din ve siyaset ilişkisinde Kemalizmin laiklik ile İran devriminin ise teokrasi ile ürettiği sıkıntıları çözecek alternatif demokratik model olduğu görüşündedir. Kemalist modelde din kamusal alandan tasfiye edilirken İran modelinde din kamusal alanı fethetmiştir. Yeni Mısır modelinin ise ne İslam’ı kamusal alandan kovarak ne de kamusal alanı fethetmesine müsaade ederek İslam ile demokrasi arasında uygun bir uzlaşma üreteceği kanaatindedir.[xiii] Bu anlamda Mısır “modeli” de bahsedilen üç modelden olumlu ve olumsuz anlamda öğrenilenler ve onlarla geliştirilen ilişkiler üzerinden şekillenecek gibi gözükmektedir.[xiv]

Bölgede yıkılan statükoya İsrail’in vereceği tepki, ABD’nin (demokrasi promosyonu ve özgürlük gündemi politikaları bağlamında) demokrasi ihracı, bölgedeki otoriter müttefiklerinin korunması ve İsrail’in güvenliği denkleminde üreteceği politikalar da kuşkusuz yeni bölgesel düzenin mimarisinde kritik öneme sahip olacaktır. Öncelikle Arap Baharının bölgenin tarihsel kırılma dönemleri açısından nerde durduğuna yeni düzen arayışı ve model bağlamında odaklanmak yerinde olacaktır.

---